Hoofdstuk 1 – Pleisterwerk

Monnikenwerk

Goed, we beginnen. Aan de buitenkant dus. Niet met de kaft, hoewel daar ook het nodige over te zeggen is. Nee, we beginnen achterin. Je moet nooit het door de schrijver aangelegde paadje volgen, maar je eigen weg gaan.
Professioneel achterdochtig open ik het boek aan de achterkant en zie een ‘bibliografie’. Rustig kijken, gewoon kijken. Een stuk of veertig items, meest internetverwijzingen. Mooie service aan de lezer. Veel verwijzingen naar kranten – Volkskrant, Trouw, NRC, een paar podcasts, een televisie-uitzending, …ah, kijk, ook dat artikel van mij, uit 2003. Vreemd… drie keer vermeld. En Protagoras van Plato, ook drie keer, in de vertaling van X. de Win. Waarom die oude vertaling? Die is amper nog te koop. Oh, wacht, nu zie ik het, de literatuur is geordend per hoofdstuk van het boek, daarom die extra vermeldingen. Maar waarom is er geen ordening in de lijst van elk hoofdstuk? Het staat niet op alfabet, chronologie of lengte van de titels. Ik zie geen ordening. Een krypto-bibliotheek? Waarom? ‘Physis kryptestai philei?’ schiet er door mijn hoofd; de natuur houdt ervan zich te verbergen?
Mijn blik dwaalt over de titels. Net als in de boekwinkel, gewoon kijken totdat je vanzelf iets van de plank pakt. Ineens zie ik een titel- anders dan alle andere. Het is Engels, een artikel uit een tijdschrift, op pagina 8038. Huh..? 8038??. ‘Disclosing Information about the Self Is Intrinsically Rewarding’. Al die hoofdletters, dat doe je alleen als je een Engels boek vermeld, maar dan niet op die manier. The devil is in the details. Pagina 8038?? Geen internetverwijzing. Staat dat bij de auteur in de boekenkast dan? Dat moet wel.
Tijd om te googelen. Hup, achter de laptop! Een paar seconden en ja hoor: hier heb ik het artikel
Nee, maar! Dat is serieus wetenschappelijk werk, Harvard University. Statistische analyses, hersencans en grafieken rollen over mijn scherm. Zware kost. Wat heeft dat te maken met vragenstellen? Benieuwd wat ermee wordt gedaan, in het boek. Onthouden! Laat ik maar eens naar de inhoudsopgave gaan kijken.

– Nogal een haarkloverij, meneer Holmes. Wat voor nut heeft dat? Ik dacht dat we een filosofische analyse zouden krijgen. Hier worden we toch niets wijzer van?
– Je kunt pas iets wijzer worden, Watson, als je er niet op uit bent. Geduld, dat is alles. Eerst de buitenkant in ogenschouw nemen, en kijken – naar onregelmatigheden, tekens en tekens van tekens. Zo gauw je een teken hebt, heb je nog niets, amper een teken. En dat gaat mogelijk iets betekenen als je binnen bent. Dan weet je plots: “aha!, dát is wat ik aan de buitenkant zag”. En dan pas ben je in de gelegenheid een hypothese op te stellen!
– Ja, ja, ik ken dat, tekens, verwijzing, semiotiek, hypotheses. Maar – en vergeeft u mij mijn vraag – welke tekens hebben wij dan nu?
– We weten in ieder geval welke literatuur is gebruikt bij het schrijven van het boek. En dus ook welke niet! En dan iets met die zelfonthulling, hoe heet het ook weer, dat Engelse artikel. Daar ontbreekt dus een internetlink. Dat is heel merkwaardig.
– Maar meneer, dat kan toch gewoon een misgreep zijn, een foutje?
– Mijn beste Watson! Weet je hoe dat heet, wat je nu doet?
– Hoe dat heet? Ik zou het niet weten.
– Dat heet ‘een hypothese formuleren’, Watson! Jouw hypothese is dat het een foutje is. Geen erg interessante hypothese, maar toch. Met ‘foutjes’ verklaar je niet veel in de wereld. Dat is te zeggen, je kunt er zo ongeveer alles mee verklaren. Nee, ik formuleer geen hypotheses, en zeker geen nutteloze. Voor het moment heb ik geen hypothese, er dringt er zich geen op. Ik heb slechts een vraag: wat betekent dit? Van wat is dit een teken? Dat, Watson, is onze professionele achterdocht! We dienen feiten op te vatten als tekens, als sporen. Alleen zo kunnen we iets op het spoor komen.
– Wat moeten we dan op het spoor komen?
– Dat waarheen het spoor ons leidt, Watson. We volgen het spoor, verder niets. Maar kom, we gaan, hij gaat de inhoudsopgave bekijken.

Een filosofische gids?

Ik open het boek voorin en ga naar de inhoudsopgave. Altijd goed bekijken! De titel van hoofdstuk 1: ‘Waarom zijn we zo slecht in het stellen van goede vragen?’. Kloink! Ik staar naar de titel. Kom op, naar het eerste hoofdstuk! Ja hoor, het staat er echt: ‘Waarom zijn we zo slecht in het stellen van goede vragen?’.  En dat in een ‘filosofische gids bij het stellen van goede vragen’. Prachtig!! Gelegenheid voor een filosofische mini-oefening. Lees nog eens goed:

‘Waarom zijn we zo slecht in het stellen van goede vragen?’

Laat het eens op je inwerken. Wat lees je? Wat staat daar precies – bovengronds en ondergronds? Filosofen werken op tekst, hè. Die kijken gewoon, nou niet gewoon, die kijken dubbel. Naar wat er staat – en naar dat het er staat. En wat dat met elkaar te maken heeft. Bekijk het op je gemak. Bespeur je iets vreemds? Ja? Probeer dat eens te verwoorden, in enkele zinnen, schrijf ze op – geen eenvoudige oefening. Dat is filosoferen: van tekst naar tekst. Maar je kunt natuurlijk ook meteen doorlezen.
Wat staat daar nu? Tja, de woorden die hierboven staan natuurlijk. En die vormen samen een vraag. En wat zegt die vraag? Niet: Wat is de vraag? Maar: Wat zegt die vraag? Elke vraag heeft vooronderstellingen, die als het ware meekomen met de vraag, meegezegd worden. Sommige van die vooronderstellingen zijn redelijk, andere niet. Enkele vooronderstellingen van deze vraag:

1. er bestaan goede vragen
2. je kunt slecht zijn in het stellen van goede vragen
3. we zijn slecht in het stellen van goede vragen

Mijn vraag: wie zijn hier die ‘we’? De meest normale interpretatie is: ‘we; ik-de-schrijfster en jij-de-lezer’. Tegen de lezer, jij en ik, zegt Elke Wiss dus: ‘jij bent slecht in het stellen van goede vragen’. En dat in de vorm van een vraag. Nu leg ik jou, als lezer van dit stuk, de vraag voor: is de vraag ‘Waarom zijn we slecht in het stellen van goede vragen?’ een goede vraag? Ik ken jouw antwoord niet. Ik het mijne wel: Nee, het is geen goede vraag. Omdat er een rare vooronderstelling in zit, namelijk dat de lezer slecht is in het stellen van goede vragen. Waar baseert de schrijfster dat op? Hoe komt ze erbij dat ik dus in dit geval, en jij nu ook, slecht ben in het stellen van goede vragen? Het is een vraag als: ‘Wanneer bent u opgehouden uw vrouw te slaan?’.
Onder de titel zie ik een citaat, van Socrates…….?

– Die titel laat zich inderdaad zo lezen, meneer Holmes, maar…is dat niet wat overtrokken? Moet alles dan tot in de puntjes kloppen? En daarbij, het kan toch ook ironisch bedoeld zijn? Dat het met opzet een slechte vraag is? Socrates was óók een ironicus, las ik ergens. Dan zou het precies passen.
– Nee maar, Watson! Wat een fantastische ingeving die je daar hebt, kerel! Werkelijk geniaal! Dat zou mij echt nooit door het hoofd geschoten zijn!
– U steekt de draak met mij, meneer.
– Vanwaar dat, Watson?
– Dat kunt u niet menen, nu bent u zelf ironisch.
– Ah! Verzin je dat nu, ter plekke? Of heb je daar een aanwijzing voor? Een clue? Is er iets wat erop wijst dat ik daarnet ironisch sprak?
– Eh, ja. U heeft dat nog nooit gezegd, dat ik een geniale inval had. En nu zegt u zelfs een ‘werkelijk geniale inval’. En dat u daar, van alle mensen, zelf niet opgekomen bent. En dat het u ‘echt nooit…’
– Welwel, Watson. Kijk aan! Je hebt dus redenen, goede redenen, om mijn uitspraak ironisch op te nemen. Akkoord. Heb je nu ook redenen om die vraag in de titel, ‘waarom zijn we slecht in het stellen van goede vragen?’ om die vraag ironisch op te nemen? Geeft de auteur daar aanleiding toe? Is er iets wat daarop wijst?
– Nee, maar het zou toch kunnen?
– ‘Het zou kunnen’!!? Er zou van alles kunnen, Watson! ‘Zou kunnen’ is onwetendheid vermomd als geleerdheid. Je hebt weer een loze hypothese geformuleerd. Natuurlijk zou dat kunnen! Maar het zou ook kunnen dat die titel daar staat omdat mevrouw Wiss hem onder dwang heeft opgeschreven toen haar uitgever een pistool tegen haar hoofd zette. Toch?
– eh…, tja, dat zou ook kunnen…..
– Bij de feiten blijven, Watson! Interpreteer niet meer dan redelijk is.

‘Citaten’

…dat citaat dus, dat onder te titel van het eerste hoofdstuk staat, luidt:

There is only one good, knowledge, and one evil, ignorance.
– Socrates

Daar zit een luchtje aan. Ruik jij het ook? Volg dan je neus! Ruik je het niet? Dan heb je nu nog geen goede neus. Straks hopelijk wel. Eén tip: lees langzamer! Laat je ogen eens rusten op een zin of titel. Dan ga je vanzelf wat ruiken. En dan erbij blijven en nagaan waar dat luchtje vandaan komt. Mij vallen aan dit citaat meteen enkele dingen op. Er staat bijvoorbeeld helemaal geen vindplaats bij. Waarom niet? Dat is toch leuk voor de lezer? En, ik zag het eerst niet eens: het is in het Engels. Waarom dat? Socrates was toch een Griek? De schrijfster had het werk van Plato nota bene in Nederlandse vertaling op haar buro staan! En bovendien, hoe kan iemand nu Socrates citeren? De man heeft nooit een letter op papier gezet, helemaal niks! Nee, dit citaat komt rechtstreeks van het internet, kan niet anders. Maar eens googelen. Jawel hoor, binnen een paar seconden! Kijk, hier heb je dat citaat van Socrates, op de website www.goodreads.com. Leuke website, met ‘quotes’ van beroemde en beruchte aardbewoners van toen tot nu: de Dalai Lama, Oprah Winfrey, Don Quichot, etc. Ik heb meteen ook maar even gezocht naar de citaten die bij twee andere hoofdstukken staan, van Aristoteles en Epictetus. Ook die zijn te vinden op die website: het citaat van Aristoteles en dat van Epictetus. Het ‘citaat’ van Socrates komt overigens van Diogenes Laërtius (2). Het ‘citaat’ van Aristoteles is niet van Aristoteles maar van Will Durant(3). Op www.goodreads.com staat dat er niet bij vermeld. Je moet het maar net weten. Of opzoeken natuurlijk.
Wel wel, ik heb nog maar amper gelezen, slechts de bibliografie, de titel van het eerste hoofdstuk en een paar ‘citaten’ die geen citaten zijn. En ik heb al een hele hoop vragen. Ik ben vooral benieuwd naar wat er in het boek staat over Socrates. Zijn naam staat in koeienletters op de kaft, dus er zal wel iets over hem in staan. Ik blader wat door het boek heen en kom op een tekst:

“Socrates: eigenlijk een heel praktische filosofie.
Socrates leefde 2500 jaar geleden in Athene. Hij werd geboren in het jaar 469 voor Christus. Zijn vader was beeldhouwer en zijn moeder vroedvrouw. Met zijn eigen vrouw Xantippekreeg hij drie zonen. Aanvankelijk was Socrates eenhandwerksman

Zoals ik al zei, kwam ik op deze passage terecht:

“Socrates: eigenlijk een heel praktische filosofie.
Socrates leefde 2500 jaar geleden in Athene. Hij werd geboren in het jaar 469 voor Christus. Zijn vader was beeldhouwer en zijn moeder vroedvrouw. Met zijn eigen vrouw Xantippe kreeg hij drie zonen. Aanvankelijk was Socrates een handwerksman, naar het beroep van zijn vader, maar hij wijdde zich al snel aan het onderricht. Op de agora – het politieke en culturele centrum van de stad – ging hij in gesprek met eigenlijk iedereen: bestuurders, ondernemers, politici, vaklieden, kunstenaars en studenten over fundamentele kwesties in hun werk en leven”
(Socrates op sneakers, p. 75-76)

Hoe kun je dat lezen?

Als je iets weet van Plato, filosofie en de oudheid heb je een voordeeltje, omdat je dan meteen wat opvalt. Neem nu de laatste zin, dat Socrates onder andere met kunstenaars in gesprek ging. Wel, Socrates kende helemaal geen kunstenaars. Omdat ze niet bestonden! Je kon ze niet kennen, er was geen woord voor. Ambachtslieden, daar was wel een woord voor. En dus bestonden er ‘ambachtslieden’: demiourgoi. Legeraanvoerders, beeldhouwers, pottenbakkers; allemaal ‘demiourgoi’, ambachtslieden. ‘Kunstenaar’ bestond niet. Ons begrip ‘kunstenaar’ is pas in de renaissance opgekomen (4). Voor ‘ondernemer’ geldt iets dergelijks. En dat die gesprekken van Socrates met mensen zouden gaan over ‘fundamentele kwesties in hun werk of leven’; dacht ik niet. Als er al een kwestie was, dan werd die zo snel mogelijk afgeserveerd en zette Socrates er zijn kwestie voor in de plaats (5). ‘Kwesties’ van mensen waren voor Socrates niet interessant, nooit.
Maar ja, als je dat nu toevallig niet weet, wat dan? Hoe moet je dan kritisch lezen? Dan ben je toch aan de heidenen overgeleverd? Nou, niet helemaal. Al lezend kun je je altijd afvragen: waarom staan hier geen literatuurverwijzingen? Waarom laat de schrijver mij aan mijn lot over? Is hij het vergeten? Vindt hij het ‘lekker belangrijk’? Heeft hij alles uit de duim gezogen?
En je kunt naar de tekst zelf kijken, naar woordjes en constructies. Met je eigen taalgevoel kom je dan een heel eind. Staan er ongebruikelijke woorden of vreemde zinsconstructies? Zie je wisseling van vocabulair of ritme? Komen er zinnen zomaar uit de lucht vallen? Dan moet je op je hoede zijn. Dus niet door een tekst heen razen, op naar de ontknoping, het laaiende inzicht of weet ik wat voor moois. Nee, lees langzaam, lees goed, en let op de vragen die zich aandienen.
Socrates op sneakers gaat over het stellen van goede vragen. Doe dat als lezer dan ook eens. Stel vragen aan de tekst! Een goede schrijver zou je daar trouwens toe aanmoedigen. Je kunt het dus ook doen aan deze tekst, die je nu aan het lezen bent.

Hieronder nog eens die passage. Toe, lees hem eens een paar maal. Liefst tien of twintig keer. Blijf eens op één zin hangen, een halve minuut. Registreer je neustrillingen en gedachtensliertjes. Neem ze serieus en volg ze! Je moet roeien met je eigen riemen. Doe dat maar eens met de derde zin, de minst moeilijke: ‘Met …zonen’. Hieronder staat hij vetgedrukt. Valt je iets op aan die zin? Welke vragen roept hij op? Houdt voortdurend de vragen vast: a) wat staat daar?, b) waarom staat dat daar?

“Socrates: eigenlijk een heel praktische filosofie.
Socrates leefde 2500 jaar geleden in Athene. Hij werd geboren in het jaar 469 voor Christus. Zijn vader was beeldhouwer en zijn moeder vroedvrouw. Met zijn eigen vrouw Xantippe kreeg hij drie zonen. Aanvankelijk was Socrates een handwerksman, naar het beroep van zijn vader, maar hij wijdde zich al snel aan het onderricht. Op de agora – het politieke en culturele centrum van de stad – ging hij in gesprek met eigenlijk iedereen: bestuurders, ondernemers, politici, vaklieden, kunstenaars en studenten over fundamentele kwesties in hun werk en leven”
(Socrates op sneakers, p. 75-76)

Woordjes

En, wat leverde dat op, die meditatie op die ene zin? Bij mij het volgende. Het is een vreemde zin, of eigenlijk, ik zeg het niet goed, het is vreemd dat het vervolg ontbreekt. Want wat staat er nu precies? Nou, dat Socrates drie zonen had natuurlijk. Met zijn vrouw, zijn eigen vrouw. Zijn eigen vrouw?! Hoezo? Had hij het ‘met succes’ nog eens elders gedaan? Renden er van Socrates nog meer kindertjes door de steegjes van Athene? Dat is de suggestie van die zin. De schrijfster zal er dus wel meer van weten. Anders had ze niet ‘eigen vrouw’ geschreven.
En waarom staat die zin daar? Om Socrates levendig neer te zetten natuurlijk, met vlees en bloed. Helemaal prima, leuk om te lezen. Maar als ik die twee gegevens combineer, dan vraag ik mij af: waarom komt er niets achter die zin aan? Als de schrijfster meer wist over andere nakomelingen van Socrates – uit andere huwelijken, bij een maîtresse, een buurvrouw, weet ik waar – én ze wil hem levendig neerzetten – dan is dat toch een prachtige gelegenheid om de biografische schets met een smeuïge anekdote wat meer kleur te geven? (6) Kortom: waarom schrijft zij dat niet, waarom staat dat er niet? Wat voor verklaring is daar voor? Ik kan er maar een bedenken, een redelijke: ze had die extra informatie, over andere kinderen van Socrates, niet. Maar waarom zegt zij dan dat Socrates kinderen had bij zijn eigen vrouw?? Waar heeft ze die informatie vandaan? Hoe dan ook, het is een zin die bij mij vragen oproept. Ik licht nog een paar elementen uit de zin die daarop volgt:

‘Aanvankelijk was Socrates een handwerksman, naar het beroep van zijn vader’

Dat zijn opmerkelijke woorden. Wat zegt jouw taalgevoel je, als je die zin goed leest? Spreek hem eens uit, hardop. Zou je dat ooit zeggen tegen iemand? Ik niet. Ik zou iets zeggen in de trant van ‘hij begon als handwerksman, net als zijn vader’ of ‘hij begon als handwerksman, het beroep van zijn vader’. En als ik het zou opschrijven zou dat iets worden als ‘De vader van Socrates was handwerksman en zelf begon hij ook zo.’ Het stramme van de zin in de passage hierboven zit hem een beetje in de constructie, maar vooral in de woordkeus. Ik leg de zin even onder de loep; microscoop kan ook, maar niet nu.
Het eerste woord dat mij opvalt is ‘aanvankelijk’. Dat woord hoor ik bijna nooit. Wie gebruikt dat nou? Het klinkt mij wat Duits in de oren (anfänglich). En dan het woord ‘handwerksman’. Dat was misschien gangbaar in de jaren twintig van de vorige eeuw, ik weet het niet, maar ik kan mij niet herinneren het ooit gehoord te hebben. Wel ‘arbeider’, ‘handarbeider’ of ‘handwerker’,  vooral van mensen die niet ‘met hun handen’ werken. Het zinnetje besluit met ‘naar het beroep van zijn vader’. Dat is echt een uitzonderlijke manier van spreken. Ik ben geen taalkundige maar het lijkt mij een germanisme. Zo bij elkaar krijg ik de indruk dat het een vertaling is, uit het Duits. En de zin die er voor stond, over Socrates’ kinderen bij zijn eigen vrouw, was ook al zo vreemd. Ik vraag mij dus af waar dit vandaan komt; omdat het mij heel onwaarschijnlijk lijkt dat de schrijfster zelf deze zinnen heeft geschreven. Maar ja, er is geen literatuurverwijzing, en in de bibliografie zie ik ook niets staan waar het vandaan zou kunnen komen.
Dan maar googelen! Secuur werkje: goede woorden uitkiezen, niet te veel, niet te weinig. Daar gaat-ie. Ik tik in de zoekbalk (met de dubbele aanhalingstekens):

“Aanvankelijk was Socrates een handwerksman, naar het beroep van zijn vader”.

Nee maar! Bekijk het zoekresultaat! Daar hebben we meteen de hele zin. Daar kan het dus vandaan komen – www.historiek.net. Dit tekstfragmentje is dus ergens vandaan overgenomen. De gevonden passage is in het Nederlands natuurlijk, omdat ik daarop zocht. Als je zin hebt, kun je zelf de Duitse tekst proberen te vinden. Ik kan mij niet voorstellen dat dit fragmentje niet te vinden is. Kijk maar naar het laatste deel: ‘hij wijdde zich al snel aan het onderricht ‘. ‘Onderricht’ is ook al zo een buitenissig woord met een Duits luchtje. Net als het begin van de volgende zin: ‘Hij begaf zich op de straten…”

Micrologie

Ik blijf nog even bij deze passage. Hier is nog meer te zien. De zin ‘Aanvankelijk was Socrates….aan het onderricht’ staat in het boek én op www.historiek.net. Maar dan is er iets raars. Op de website historiek.net gaat de tekst verder met ‘Hij begaf zich op de straten en pleinen van Athene waar hij gesprekken voerde met leerlingen en voorbijgangers over filosofische onderwerpen.’ De tekst in Socrates op sneakers gaat met een andere zin verder, met ‘Op de agora – het politieke en culturele centrum van de stad – ging hij in gesprek met eigenlijk iedereen: bestuurders, ondernemers, politici, vaklieden, kunstenaars en studenten over fundamentele kwesties in hun werk en leven’. Het vreemde is dat de twee zinnen ongeveer dezelfde strekking hebben. De vraag is dan: waarom heeft de schrijfster niet de zin van historiek.net overgenomen? Ik vermoed dat de zin waarmee het boek verder gaat marketing-wise beter is. Hoe dan ook, er is een stijlbreuk, er wordt naar een ander vocabulaire overgeschakeld. De zin ‘Op de agora – het politieke…..fundamentele kwesties’ oogt niet als een vertaling. Ik zei al dat er enkele woorden in voorkomen die niet bepaald aansluiten bij de klassiek griekse context (kunstenaars, ondernemers, bestuurders). Het lijkt eerder op een tekst uit het ‘socrates-goed-voor-u’-vocabulaire dat je tegenwoordig overal tegenkomt. Intussen weten we al wel dat de schrijfster makkelijk teksten van anderen overneemt (denk aan de ruim vijf pagina’s die ik in de inleiding noemde en nu het eerste het beste fragmentje over Socrates). Grote kans dat het vervolg ook ergens anders vandaan komt. Toch maar weer eens googelen, hupsakee! Ik tik in:

“bestuurders, ondernemers, politici, vaklieden, kunstenaars en studenten”

…en ja hoor, hatseflats! daarissie, het zoekresultaat! Meteen in het tweede tekstblokje treffen we de tekst aan die in het boek terecht is gekomen. En daar hebben we ook meteen de eerste zin van de passage op p. 75. De eerste alinea is dus een collage van teksten uit twee bronnen, een op het internet rondzwervend verweesd document waarin bronloos over Socrates wordt gerept en de website historiek.net.
Dat is wat goed lezen kan opleveren. Het is monnikenwerk, maar dan kom je ook ergens achter. Op dezelfde manier heb ik de verdere tekst van de paragraaf Socrates: eigenlijk een heel praktische filosofie bekeken. Het resultaat is interessant. Het overgrote deel ervan bestaat uit teksten die te vinden zijn op wikipedia, filosofie.nl, historiek.net en het boek ‘De socratische methode’ van Leonard Nelson, vertaald door Jos Kessels. Je kunt het resultaat van mijn micrologische arbeid zien als je op de afbeelding hieronder klikt.

Ik sluit hier mijn detailbespreking af. Je hebt kunnen zien hoe ik het zo een beetje doe. Ik hoop dat je er iets aan hebt gehad. Als je zin hebt, kun je het zelf met andere passages in het boek doen. Ik heb dat ook gedaan. Dat heeft nog aardig wat opgeleverd. Je kunt bijvoorbeeld de passage over Descartes eens bekijken (pp. 109-110). Meer resultaten van mijn arbeid staan hier over enkele dagen. Je ziet het vanzelf via social media langs komen. 

Na deze ‘oppervlakkige’ lezing van enige teksten in het boek Socrates op sneakers zal ik enige passages inhoudelijk bespreken. Daarover meer in het volgende hoofdstuk van ‘het Teksthuis’

***

Descartes

Op p. 109-110 staat een stukje over Descartes. Bronnen worden hier niet genoemd. Het is in ieder geval wel zeker dat het niet bij Descartes zelf vandaan komt, gezien het gebruik van het woord ‘methodologisch’. Dat komt bij Descartes niet voor. Evenals in het geval van Socrates is ook hier de eerste alinea een knip- en plakwerkje van twee verschillende websites.: ‘isgeschiedenis.nl en wikipedia.  Als je zin en doorzettingsvermogen hebt, kun je gaan nazoeken waar de hele passage vandaan komt.

Wu Wei

Een eenvoudig geval is een passage op p. 112-113. Daar gaat het over ‘Wu Wei’, de kunst van het niet-doen. Hier staat een stuk tekst dat wederom wordt gepresenteerd als eigen tekst van de schrijfster. Je kunt de hele tekst letterlijk hier vinden: tekst over wu wei

Over empathie

Op p. 117-118 staat een passage over het werk van Bloom, een Amerikaanse psycholoog die over empathie heeft geschreven. Er wordt een kort citaat gegeven, gevolgd door een heel stuk dat ook weer als eigen tekst wordt gepresenteerd. Het zou gebaseerd zijn op ‘artikelen en een boek’ van Bloom. Wie dit artikel leest kan zelf het knip- en plakwerk constateren: tekst over empathie

Epictetus

Een héél interessant geval is een passage over Epictetus. (ergens op p. 90. )De schrijfster citeert eerst een passage uit het ‘Zakboekje’ van Epictetus. De bron hiervan wordt niet gegeven (het is afkomstig uit de vertaling van van Dolen en Hupperts (7). Daarna volgt een stukje cursieve tekst, zonder aanhalingstekens, die letterlijk is overgenomen uit het genoemde boek van Pigliucci. Dat is niet erg netjes, maar verder niet interessant; we weten intussen wel hoe de schrijfster met het werk van anderen omgaat. Wel interessant is, waarom het citaat van Epictetus, dat er , in een andere vertaling, bij Pigliucci direkt boven staat, niet is overgenomen! Aangezien de uitgave van Boom niet in de ‘bibliografie’ staat, zal het daar wel niet vandaan komen. De passage is wel hier te vinden. Als je zin hebt, kun je het uit gaan zoeken.

Noten

1. C. Verhoeven, Lof van de Mikrologie, p 6. Dit magistrale werkje is de inaugurele rede van Cornelis Verhoeven, uitgesproken bij zijn aanvaarding van het hoogleraarschap Antieke Wijsbegeerte aan de Universiteit van Amsterdam in 1982. Als ik van iemand heb leren lezen is hij het wel.
2. Diogenes Laërtius, Leven en leer van beroemde filosofen, II, 31. Diogenes schrijft, 500 (!) jaar na de dood van Socrates de uitspraak heel terloops aan hem toe. De betrouwbaarheid lost hier op in de mist van de geschiedenis. Even verderop schrijft hij dat Socrates Eutyphroon ertoe zou hebben bewogen af te zien van de vervolging van zijn vader, wat in ieder geval niet spoort met de weergave van Plato in zijn dialoog Eutyphroon. Wat betreft Socrates zijn de dialogen van Plato overigens ook fictie.
3. W. Durant, The Story of Philosophy, p. 87.
4. R. Sennett, The Craftsman, p. 65 e.v.
5. In de Eutyphroon is het zelfs zo dat Socrates’ gesprekspartner helemaal geen kwestie heeft, en ook niet echt geïnteresseerd is in de kwestie die Socrates hem probeert aan te praten. In de Laches van Plato hebben zijn gesprekspartners wél een kwestie, een heel praktische: ‘Moeten jongeren in hun militaire opleiding vechten in volle wapenuitrusting of niet?’ Die kwestie veegt Socrates vlot van tafel, om er vervolgens zijn eigen vraag op neer te leggen: ‘Wat is moed?’
6. Om het verhaal wat smeuïger te maken, zie: Diogenes Laërtius, op. cit., II, 26]
7. Epictetus, Zakboekje, p. 59.

Literatuur

• Diogenes Laërtius. Leven en leer van beroemde filosofen. Budel, Damon, 2008.
• Durant, W. The Story of Philosophy: the Lives and Opinions of the Greater Philosophers. New York, Simon & Schuster, 1926. Hier in pdf
• Epictetus, Zakboekje. Wenken voor een evenwichtig leven. Amsterdam, Boom, 2011.
• Sennett, R. The Craftsman. Londen, Penguin, 2008.
• Verhoeven, C. Lof van de mikrologie. Amsterdam, Ambo, 1982
• Verhoeven, C. Alleen maar kijken. Amsterdam, Ambo, 1992